🐱 Królestwo Polskie Przed Wybuchem Powstania Styczniowego

Koncert inaugurujący obchody 160. rocznicy Powstania Styczniowego” Widowisko historyczno-muzyczne to wielowątkowa opowieść o czasach Powstania Styczniowego, realizowana w ramach programu Niepodległa na scenie Teatru Wielkiego w Warszawie. W repertuarze znajdą się oryginalne pieśni powstańcze w nowych aranżacjach Hadriana Filipa w Królestwie Polskim przed wybuchem powstania styczniowego nazywani byli przez przeciwników politycznych millenerami. Ocenisz, która z koncepcji dotycząca przyszłych losów Królestwa Polskiego miała najwięcej mocnych stron. Omówisz, dlaczego Polki przed powstaniem styczniowym zaczęły nosić obrączki na prawej dłoni zamiast na lewej. Powstanie rozszerzyło się na cały kraj, a następnie na tereny Litwy, Białorusi i Ukrainy. Podczas powstania styczniowego toczyły się głównie walki partyzanckie - nieregularne, drobne potyczki. Walki toczyły się właściwie tylko w zaborze rosyjskim. brak poparcia dla sprawy polskiej wśród rządów państw zachodnich . ZAGADNIENIA NA SPRAWDZIAN - dział IV ziemie polskie po Wiośnie .3. Kultura przełomu wieków 4. Królestwo Polskie przed wybuchem powstania styczniowego 4. Wybuch i przebieg powstania styczniowego 4. Sytuacja Polaków w zaborze rosyjskim po upadku powstania styczniowego 4. Sytuacja Polaków w zaborze pruskim w drugiej połowie XIX w. A samo Królestwo Polskie na dobrą sprawę zlikwidowano, przemianowując je na Kraj Nadwiślański – ściśle podporządkowaną caratowi prowincję imperium. Jeśli powstanie przyniosło pośredni, walny skutek, to zdaniem Rezlera tylko taki, że w jego toku rozpadł się utrzymywany od lat sojusz francusko-rosyjski, co doprowadziło do • Polacy wobec zaborców po upadku powstania styczniowego • Autonomia galicyjska • Zabór pruski w dobie Bismarcka • Zabór rosyjski po upadku powstania styczniowego • Powstanie styczniowe – przyczyny, przebieg, skutki • Sytuacja międzynarodowa i krajowa przez wybuchem powstania styczniowego Prawda – jedno z wydawanych w czasie powstania styczniowego tajnych czasopism, które ukazywało się w okresie od kwietnia do lipca 1863 roku. W tekstach akcentowano niezależność od Rządu Narodowego, apelowano o porozumienie między stronnictwami białych i czerwonych, potępiano przejawy ugodowości władz powstańczych oraz wyrażano 189. rocznica wybuchu Powstania Listopadowego. W nocy z 29 na 30 listopada 1830 r. w Warszawie wybuchło Powstanie Listopadowe. Podchorążowie pod wodzą porucznika Piotra Wysockiego rozpoczęli wówczas swoją walkę o niepodległą Polskę. Na pamiątkę tamtych wydarzeń obchodzimy Dzień Podchorążego. -branka - określenie poboru do wojsk carskich obywateli Królestwa Polskiego, który wyznaczono na 14-15 stycznia 1863; branka stała się jedną z głównych przyczyn wybuchu powstania styczniowego - Komitet Centralny Narodowy przeradza się w Tymczasowy Rząd Narodowy i 22 stycznia 1863 wzywa wszystkich Polaków do walki . Przebieg powstania 9) W czasie powstania styczniowego w 1863 r. na ziemiach polski działała tajna organizacja terrorystyczna, która dokonywała wyroków na zdrajcach i szpiegach oraz urzędnikach carskich. 10) Powstanie styczniowe, powstanie narodowe przeciw Rosji, trwające od 22 I 1863 do wiosny 1864 i obejmujące swym zasięgiem Królestwo Polskie, Litwę i Polityczne: * całkowita utrata autonomii przez Królestwo Polskie * Królestwu Polskiemu nadano nazwę Kraju Przywiślańskiego (a więc z nazwy. Choć powstanie styczniowe trwało ponad rok, a ostatni partyzanci walczyli nawet. w czasie powstania Wyroki, zsyłki i emigracja Konsekwencje polityczne. Skutki powstania styczniowego · śmierć ponad 10000 uczestników powstania ponad 20000 Po klęsce powstania Królestwo utraciło te koncesje, które Polacy otrzymali w latach 1856-1862: rządy cywilne, polskie szkolnictwo, Szkołę Główną Warszawską w 1869 r. przekształconą w rosyjski uniwersytet, wreszcie zniesiono formalne wyodrębnienie Królestwa Polskiego, które podlegało systematycznej rusyfikacji i unifikacji z 8Xl6. HomeSubjectsTextbook solutionsCreateLog inSign up Upgrade to remove adsOnly $ zniesieniu granicy celnej z Rosją w Królestwie Polskim nastąpił okres ożywienia in this set (5)Wiosna okresu historycznego, który nastąpił po klęsce Rosji w tak zwanej wojnie krymskiej. Ta przegrana przyczyniła się do złagodzenia polityki II II Romanow został carem Rosji w okresie reform wprowadzonych po klęsce wojsk rosyjskich w wojnie krymskiej. Dał on zgodę na utworzenie Towarzystwa Rolniczego, którego prezesem został hrabia Andrzej Wielkopolski był polskim politykiem i zwolennikiem polityki ugodowej wobec caratu oraz przeciwnikiem powstania. Stał na czele Rządu Cywilnego, który powstał w Królestwie Polskim za zgodą z dwóch głównych ugrupowań politycznych przed i w czasie powstania styczniowego. Na jej czele stali Andrzej Zamoyski i Leopold Kronenberg. Program ugrupowania był umiarkowany, a walkę o niepodległość odkładano na później, gdyż uważali, że to nie był odpowiedni organizacja w Królestwie Polskim przed i w czasie powstania styczniowego. Na jej czele stał Komitet Centralny Narodowy. Jednym z przywódców był Jarosław Dąbrowski. Plany organizacji znacznie różniły się od ugrupowania "Białych" między innymi "Czerwoni" dążyli do natychmiastowego wybuch antycarskiego powstania zbrojnego. Organizacja tworzyła sieci tajnych kółek Quizlet setspsychology chapter 12 set 120 termsconnie-ritterModule 2: Infection Prevention Control Objectives39 termspracticeteachBio Chapter 4 Notes77 termsssomogyi21BYU Anatomy Exam 1173 termshdbaum Sytuacja gospodarcza w Kongresówce - rozwój przemysłu i infrastruktury - 1851 – zniesienie granicy celnej z Rosją - wzrost zapotrzebowania na produkty przemysłu metalurgicznego i metalowego - odwilż posewastopolska – okres ustępstw i reform przeprowadzonych przez cara Aleksandra II po wojnie krymskiej: złagodzenie cenzury, pozwolenie na powrót polskich zesłańców, pozwolenie na założenie Akademii Sztuk Pięknych i Szkoły Medyko-Chrirugicznej w Warszawie, powołanie Towarzystwa Rolniczego z Andrzejem Zamoyskim na czele Ożywienie polityczne i konspiracyjne - zakładanie tajnych organizacji spiskowych mających na celu odzyskanie niepodległości - manifestacje i demonstracje patriotyczne - 1861 – powstanie Delegacji Miejskiej z inicjatywy Leopolda Kronenberga Polityka Aleksandra Wielopolskiego - powołanie Aleksandra Wielopolskiego na urząd naczelnika rządu w Królestwie (polityka ugodowa wobec caratu, przeprowadzenie korzystnych dla Polaków reform) - zlikwidowanie Towarzystwa Rolniczego oraz Delegacji Miejskiej - wystąpienia rewolucyjne wobec władz w Kongresówce – tłumione przez wojska carskie - 14 października 1861 namiestnik cara wprowadza w Królestwie stan wojenny - niezadowalające Polaków pertraktacje z nowym namiestnikiem cara, Konstantym Mikołajewiczem Organizacje konspiracyjne - dwa ważne obozy polityczne o charakterze narodowym: Biali i Czerwoni - Biali: umiarkowani, ziemianie i burżuazja, woleli uniknąć rewolucji społecznej, starali się uzyskać pomoc od państw Zachodu; na czele Andrzej Zamoyski - Czerwoni: radykalni, studenci, inteligencja, mieszczanie, robotnicy, władza Czerwonych w rękach Komitetu Centralnego Narodowego; cel – odzyskanie niepodległości drogą rewolucji przy współpracy z rewolucjonistami z Zachodu i Rosji; na czele Jarosław Dąbrowski. Powyższy materiał został opracowany przez Przeczytanie i zapamiętanie tych informacji ułatwi Ci zdanie klasówki. Pamiętaj korzystanie z naszych opracowań nie zastępuje Twoich obecności w szkole, korzystania z podręczników i rozwiązywania zadań domowych. Praca ta znajduje się w zestawie maturalnym z historii. Znajdziecie tam mnóstwo prac z historii przydatnych w zdaniu matury 2005. Zestawy są napisane przez profesjonalistów i sprawdzone przez nauczyciela historii. w zestawie znajdziecie:- zakres - cała historia powszechna i historia Polski- spis treści - 2x na pierwszej stronie- czcionka - Tahoma roz. 4- format - po 4 kolumny o szerokości 5 cm, na stronie przedzielony linią- ilość stron - ~60- ilość tematów - 211!Szczegóły znajdziecie tutaj: Zestawy maturalne Powstanie styczniowe – polskie powstanie narodowe przeciwko Imperium Rosyjskiemu, ogłoszone manifestem 22 stycznia 1863 wydanym w Warszawie przez Tymczasowy Rząd Narodowy, spowodowane narastającym rosyjskim terrorem wobec polskiego biernego oporu. Wybuchło 22 stycznia 1863 w Królestwie Polskim i 1 lutego 1863 na Litwie, trwało do jesieni 1864. Zasięgiem objęło tylko ziemie zaboru rosyjskiego: Królestwo Polskie oraz ziemie największym polskim powstaniem narodowym, spotkało się z poparciem międzynarodowej opinii publicznej. Miało charakter wojny partyzanckiej, w której stoczono ok. 1200 bitew i potyczek. Mimo początkowych sukcesów zakończyło się klęską powstańców, z których kilkadziesiąt tysięcy zostało zabitych w walkach, blisko 1 tys. straconych, ok. 38 tys. skazanych na katorgę lub zesłanych na Syberię, a ok. 10 tys. wyemigrowało. Zdarzały się przypadki, że Rosjanie zabijali pojmanych powstańców, dobijali rannych, mordowali lekarzy spieszących im z pomocą, obdzierali do naga zabitych. Po bitwach Rosjanie palili miejscowości, które udzieliły schronienia powstańcom, dokonywali rzezi ludności cywilnej. Niszczono dobra kultury, np. spalono archiwum Ordynacji Zamojskiej w Zwierzyńcu. Wilno zostało spacyfikowane przez oddziały Murawjowa Wieszatiela, na Litwie zginęło 10 tys. szlachty polskiej na ogólną liczbę 40 tys., to jest co czwarty Polak. Po upadku powstania Kraj i Litwa pogrążyły się w żałobie narodowej. W roku 1867 zniesiono autonomię Królestwa Polskiego, jego nazwę i budżet, w 1869 zlikwidowano Szkołę Główną Warszawską, w latach 1869–1870 setkom miast wspierających powstanie odebrano prawa miejskie doprowadzając je tym samym do upadku, w roku 1874 zniesiono urząd namiestnika, w 1886 zlikwidowano Bank Polski. Skasowano klasztory katolickie w Królestwie, skonfiskowano ok. 1600 majątków ziemskich i rozpoczęto intensywną rusyfikację ziem polskich. Po stłumieniu powstania znaczna część społeczeństwa Królestwa i Litwy uznała dalszą walkę zbrojną z zaborcą rosyjskim za bezcelową i zwróciła się ku pracy organicznej. Powstanie przyczyniło się do korzystniejszego niż w dwóch pozostałych zaborach uwłaszczenia chłopów. Pozostawiło trwały ślad w polskiej literaturze ( Orzeszkowa – Nad Niemnem, Dąbrowska – Noce i dnie, Żeromski – Wierna rzeka) i sztuce (Grottger – Polonia i Lithuania, Matejko – Polonia) XIX i XX wieku. Geneza powstania Organizacje spiskowe Przegrana Rosji w wojnie krymskiej odsłoniła jej wewnętrzną słabość. Skłoniło to cara Aleksandra II Romanowa do przeprowadzenia pewnych reform ustrojowych. Polacy odczytali to jako objaw słabości rosyjskiego samodzierżawia i rozpoczęli przygotowania do wybuchu nowego powstania. Pierwsze polskie organizacje spiskowe powstawały na terenie prowincji zabranych już od początku 1856. Na Uniwersytecie Kijowskim utworzono tzw. ‘Ogół’, z którego wyłonił się bardziej zakonspirowany Związek Trojnicki. Związek szukał kontaktów z młodzieżą na terenach wszystkich trzech zaborów i opowiadał się za powstaniem. Drugim ośrodkiem, w którym rozwinęły się polskie organizacje konspiracyjne, był Petersburg. Najważniejszą komórkę konspiracyjną powołali tam oficerowie studiujący w Akademii Sztabu Generalnego. Koło Oficerów Polskich w Petersburgu założył Zygmunt Sierakowski. Po jego odejściu, kierownictwo przejął Jarosław Dąbrowski. W 1857 powstała w Warszawie Akademia Medyko-Chirurgiczna i od razu wśród jej studentów zaczęły tworzyć się konspiracyjne kółka młodzieżowe. Kółka takie powstały też w warszawskiej Szkole Sztuk Pięknych. W maju 1858 do Warszawy przybył z Kijowa Narcyz Jankowski, który założył w środowisku akademickim kilka tajnych kółek, a następnie zaczął je integrować i prowadzić potajemne szkolenia wojskowe. W 1859 zebrała się kapituła organizacji Czerwonych, przygotowując plany wybuchu powstania. W 1861 dzięki staraniom Ludwika Mierosławskiego założono w Genui Polską Szkołę Wojskową, przeniesioną w później do Cuneo, a jej przeszło 200 słuchaczy miało stanowić kadry powstania. Manifestacje patriotyczne i żałoba narodowa 18 marca 1859 roku warszawskie nabożeństwo za dusze Adama Mickiewicza, Juliusza Słowackiego i Zygmunta Krasińskiego otwierało serię demonstracji patriotycznych. 11 czerwca 1860 w Warszawie odbyła się pierwsza od 30 lat wielka manifestacja patriotyczna zorganizowana w związku z pogrzebem wdowy po bohaterze powstania listopadowego generale Józefie Sowińskim. W październiku 1860 w czasie warszawskiego zjazdu monarchów przeszkodzono iluminacjom i balom towarzyszącym konferencji, a na przedstawieniu galowym w Teatrze Wielkim fotele oblano cuchnącym płynem. Akcją tą kierował Franciszek Godlewski. 29 listopada 1860, w rocznicę Nocy Listopadowej zorganizowano kolejną wielką manifestację i odśpiewano pieśń skomponowaną niegdyś przez Alojzego Felińskiego na cześć cara Aleksandra I, zmieniając jej refren na: Ojczyznę wolną racz nam wrócić Panie. Irytującą władze rosyjskie pieśń śpiewano następnie przy okazji wszystkich manifestacji. Wobec nasilających się wystąpień ludności Warszawy, car Aleksander II zdecydowany był zastosować najsurowsze represje i w wypadku większych demonstracji ulicznych miasto miało zostać zbombardowane z Cytadeli. 25 lutego 1861 wojsko rosyjskie rozpędziło demonstrację przeprowadzoną w 30. rocznicę bitwy o Olszynkę Grochowską. 27 lutego na Krakowskim Przedmieściu od salwy rosyjskiej padło pięciu manifestantów. Wydarzenia te skłoniły obradujące na Zamku Królewskim Towarzystwo Rolnicze do przyjęcia uchwały o uwłaszczeniu chłopów. Zbulwersowane tymi wydarzeniami mieszczaństwo warszawskie utworzyło Delegację Miejską, pod przewodnictwem bankiera Leopolda Kronenberga, która złożyła adres do cara, w którym domagano się poszanowania wolności obywateli Królestwa Polskiego. 2 marca pogrzeb pięciu poległych na Cmentarzu Powązkowskim przeistoczył się w wielką manifestację solidarności wszystkich stanów Królestwa. Wydarzenia w Warszawie odbiły się szerokim echem na prowincji. W wielu miastach ludność przepędziła skorumpowanych urzędników, na co władze nie zawsze mogły reagować, gdyż wojska ściągnięte zostały z prowincji do Warszawy. Organizowano demonstracje i nabożeństwa żałobne za pomordowanych. Chłopi zaprzestali odrabiania pańszczyzny. 27 marca dzięki protekcji prokuratora generalnego neofity Juliusza Enocha margrabia Aleksander Wielopolski został mianowany dyrektorem głównym prezydującym w Komisji Rządowej Wyznań Religijnych i Oświecenia Publicznego. Zdecydowany był rozwiązać Towarzystwo Rolnicze i Delegację Miejską oraz podjąć represje wobec konspiracji narodowej przy jednoczesnym równouprawnieniu ludności żydowskiej. W nocy z 7 na 8 kwietnia Aleksander Wielopolski przedłożył do podpisu namiestnikowi gen. Michaiłowi Gorczakowowi opracowaną przez siebie „ustawę o zbiegowiskach”, dopuszczającą użycie siły zbrojnej wobec ludności cywilnej. Już 8 kwietnia na Placu Zamkowym Rosjanie pokazali swoje prawdziwe intencje, gdy ostrzelali bezbronny tłum. Zginęło 100 osób a kilkaset zostało rannych. Pod koniec maja 1861 zmarł na apopleksję namiestnik Królestwa Polskiego gen. Michaił Gorczakow – jego następcą został Nikołaj Suchozanet, który wprowadził jeszcze większe represje. Można było zostać aresztowanym nawet za noszenie stroju narodowego lub śpiewanie pieśni patriotycznych. Dla pacyfikacji nastrojów car Aleksander II zmuszony był poczynić pewne ustępstwa. 18 czerwca ogłoszono 4 ukazy carskie datowane na 5 czerwca. Reaktywowano Radę Stanu, powoływano pochodzące z wyborów rady miejskie w 28 miastach, powiatowe w każdym z 39 powiatów, tworzono rady gubernialne składające się z członków delegowanych przez rady powiatowe. Przejściowe złagodzenie przez władze represji na okres wyborów przyniosło zwiększenie fali demonstracji patriotycznych. Organizowano je w wielu miejscowościach Królestwa, Litwy, Rusi, Galicji. 12 sierpnia odbyła się wielotysięczna manifestacja w Kownie. 18 sierpnia wojsko rosyjskie siłą rozproszyło demonstrację na przedmieściach Wilna na Pohulance, było wielu rannych. 26 sierpnia ma miejsce demonstracja patriotyczna w Grodnie, w ostatniej chwili uniknięto przelewu krwi. 3 września gubernator Władymir Nazimow wprowadził stan wojenny w kilkunastu powiatach podległych sobie guberni. 23 września rozpoczęły się w Królestwie Polskim wybory samorządowe. 10 października, w 448 rocznicę podpisania unii horodelskiej, zorganizowano demonstrację w Horodle, w której wzięły udział tłumy zgromadzone na obu brzegach Bugu. W tym samym dniu z udziałem wielu tysięcy ludzi odbył się w Warszawie demonstracyjny pogrzeb arcybiskupa warszawskiego Antoniego Melchiora Fijałkowskiego, który był zwolennikiem ruchu patriotycznego. W kondukcie niesiono herby Polski i Litwy oraz okryte krepą insygnia królewskie: berło i dwie korony. Cesarz Aleksander II wysłał 11 października telegram do namiestnika Lamberta: jeżeli wybory w Warszawie ukończone, nie zwlekając ogłosić stan wojenny. Po serii krwawo stłumionych manifestacji patriotycznych w roku 1861, kościół katolicki ogłosił żałobę narodową. Stan wojenny w Królestwie Polskim W celu spacyfikowania Królestwa Polskiego nowy rosyjski namiestnik gen. Karol hr. Lambert 14 października 1861 wprowadził stan wojenny. 15 października, mimo zakazów warszawiacy wzięli udział w obchodach rocznicy śmierci Tadeusza Kościuszki, co skończyło się rozbiciem manifestacji przez wojsko rosyjskie i porywaniem ludzi z kościołów. Wojska rosyjskie dowodzone przez wojskowego generał-gubernatora warszawskiego Aleksandra Daniłowicza Gerstenzweiga dokonały pacyfikacji ludności cywilnej zebranej w katedrze św. Jana w Warszawie. Na znak protestu przeciwko aresztowaniu 1878 wiernych w katedrze warszawskiej, do której wtargnęło wojsko, administratorzy diecezji nakazali zamknięcie wszystkich kościołów i kaplic w Warszawie. 17 października 1861 Apollo Korzeniowski zawiązał Komitet Miejski, który zajął się przygotowaniem wybuchu powstania. Hrabia Lambert ugiął się przed tym oporem i uwolnił większość zatrzymanych. Po kilku dniach Lambert podał się do dymisji, a nowym namiestnikiem został gen. Aleksandr Lüders. Organizacja Narodowa czerwonych W latach 1861–1862 w Królestwie Polskim Polacy coraz bardziej domagali się reform agrarnych, demokratyzacji władzy i niezawisłości państwa od Rosji. W tej sytuacji radykalne ugrupowanie patriotyczne, zwane czerwonymi, opowiadało się za podjęciem otwartej walki i przystąpiło do przygotowywania powstania. W końcu 1862 r. konspiracja czerwonych obejmowała ok. 20–25 tys. członków i planowała przeprowadzenie insurekcji wiosną 1863 roku. Spiskiem kierował Komitet Centralny Narodowy, pod przewodnictwem gen. Jarosława Dąbrowskiego. Na ziemiach Rzeczypospolitej Komitet Centralny Narodowy powołał w lipcu 1862 roku Organizację Narodową, obejmującą zabory: rosyjski, pruski i austriacki, której zadaniem miało być przygotowanie powstania i odbudowa niepodległego państwa polskiego w granicach z 1771 roku. Organizacja Narodowa w Królestwie Polskim liczyła w końcu listopada 1862 roku 20 tysięcy członków zaprzysiężonych, w samej Warszawie 8 tysięcy. Przywrócono podział administracyjny Królestwa Polskiego sprzed 1845 roku na osiem województw: województwo augustowskie, kaliskie, krakowskie, lubelskie, mazowieckie, płockie, podlaskie, sandomierskie. Na czele województw stali naczelnicy wojewódzcy, na czele powiatów naczelnicy powiatowi, okręgiem zarządzał okręgowy. Byli także naczelnicy miast. Kadry konspiracyjne podzielono na dziesiątki i setki jako zalążek przyszłej armii narodowej. 18 października 1862 roku Komitet Centralny Narodowy wydał dekret o podatku narodowym, którego pobór przeznaczony został na zakup broni. Do 22 stycznia 1863 roku wpłynęło z tego źródła 75 tysięcy rubli. Z upoważnienia KCN Józef Ćwierczakiewicz utworzył Komisję Zagraniczną dla spraw uzbrojenia. Zadatkował w Londynie 8 tysięcy karabinów, Marian Langiewicz zamówił w Genui 5 tysięcy sztuk tańszej broni starego typu. W grudniu 1862 roku w Paryżu agent prowokator rosyjski Julian Bałaszewicz naprowadził policję francuską na przebywających tam polskich agentów zakupu broni. Wskutek aresztowania zakup i przesyłka broni do kraju uległy opóźnieniu o kilka tygodni. W ostatnich dniach 1862 francuska policja polityczna działając w porozumieniu z Andriejem von Budbergiem aresztowała w 1862 powracających z Londynu emisariuszy Komitetu Centralnego Narodowego. Francuzi przekazali Budbergowi dokładny wykaz osób i objętych siecią konspiracji pułków nad Wisłą oraz opis dróg przerzutów broni zza granicy. Do spisku przystąpiło duchowieństwo rzymskokatolickie. W grudniu 1862 roku utworzono w Komitecie Centralnym Narodowym Komisję Interesów Duchownych i Opieki nad Ludem. Organizacja białych Odrębnie rozwijała się ogólnokrajowa niepodległościowa konspiracja białych, grupująca ziemiaństwo, arystokrację i bogate warstwy mieszczaństwa. Biali byli zwolennikami pracy organicznej, wymuszania na państwach zaborczych koncesji i praw autonomii, krzewienie oświaty, rozbudzanie świadomości narodowej, walkę zbrojną o niepodległość odkładali na czas sprzyjający. Korzystając ze współpracy korespondentów i mężów zaufania Towarzystwa Rolniczego utworzyli oni sieć swych placówek w całym Królestwie Polskim, a także na Litwie i Ukrainie. Władze białych pochodziły z wyborów, przeprowadzanych w województwach, powiatach i okręgach. Na czele organizacji stała Dyrekcja Wiejska, która utworzyła stanowiska mianowanych przez siebie komisarzy wojewódzkich, do zadań których należało nadzorowanie działalności członków organizacji białych w terenie. Najwyższą władzą białych był Zjazd Wojewódzki mężów zaufania. Organizacja Narodowa na Litwie i Rusi Pozostający w kontakcie z KCN Komitet Prowincjonalny Litewski wydał w 1862 instrukcje, które dzieliły Litwę i Białoruś na województwa: kowieńskie, inflanckie, witebskie, wileńskie, grodzieńskie, mińskie, mohylewskie i poleskie, te zaś dzieliły się na powiaty, okręgi, parafie i gminy. Mianował też naczelników powiatowych i gminnych. Jednostkami kadrowymi konspiracji były dziesiątki i setki. W końcu 1862 roku organizacja litewska liczyła 3 tys. członków zaprzysiężonych. 22 sierpnia 1862 na wezwanie KCN powstał Komitet Prowincjonalny Rusi, który stanął na czele organizacji czerwonych na Rusi. Ruś podzielona została na 3 małe prowincje: Ukrainę, Wołyń i Podole, te na 36 powiatów, a powiaty na okręgi. Powołano Zarząd Ukrainy, Zarząd Podola i Zarząd Wołynia. Represje polityczne W kwietniu 1862 roku kapitan Aleksandrow, kierownik stacji telegrafu wojskowego w Warszawie odebrał depeszę od cara, w której władca w rocznicę kwietniowej masakry zalecał użycie przeciwko demonstrantom broni siecznej, w razie potrzeby kartaczy. Aleksandrow zmienił treść telegramu, tak, że zalecał postępować łagodnie. Oddany został pod sąd polowy, który skazał go na rozstrzelanie, car wyrok zamienił na dożywotnią katorgę. W maju 1862 dowództwo rosyjskie wpadło na trop rosyjskiej organizacji rewolucyjnej w Warszawie. Jeden z jej członków kapitan Andrij Potebnia 27 czerwca 1862 roku dokonał zamachu, ciężko raniąc namiestnika Lüdersa w Ogrodzie Saskim. 3 lipca Ludwik Jaroszyński ranił wielkiego księcia Konstantego Mikołajewicza. 7 i 15 sierpnia Ludwik Ryll i Józef Rzońca podjęli nieudane próby dokonania zamachu na Aleksandra Wielopolskiego. 3 stycznia 1863 Komitet Centralny Narodowy w składzie: Oskar Awejde, Józef Kajetan Janowski, Jan Maykowski, ks. Karol Mikoszewski, Zygmunt Padlewski pod wpływem Stefana Bobrowskiego podjął decyzję o wybuchu powstania z chwilą ogłoszenia branki. Ograniczenia obowiązywania stanu wojennego 8 września 1862 roku namiestnik rosyjski w Królestwie Polskim wielki książę Konstanty Mikołajewicz Romanow zniósł stan wojenny w powiatach guberni radomskiej z wyjątkiem Radomia i Kielc, 10 października 1862 roku zniósł stan wojenny w guberni lubelskiej i augustowskiej z wyłączeniem Lublina, Siedlec i Suwałk, 16 grudnia 1862 roku zniósł stan wojenny w guberni warszawskiej i płockiej z wyłączeniem Warszawy, Kalisza i Płocka, powiatów: lipnowskiego, piotrkowskiego oraz miejscowości przebiegu Kolei Warszawsko-Wiedeńskiej i Kolei Warszawsko-Bydgoskiej. Branka Władze rosyjskie w Królestwie Polskim zdecydowały się na zbrojną rozprawę z narastającym ruchem niepodległościowym już po ustępstwach wobec samorządnej milicji studenckiej konstabli w 1861 roku. W następnych tygodniach rozpoczęto wyładowywanie w Warszawie przybyłych koleją z głębi Imperium oddziałów wojsk rosyjskich. Μargrabia Aleksander Wielopolski, jako naczelnik rządu cywilnego Królestwa Polskiego od czerwca 1862 r., był świadom istnienia niepodległościowych ruchów w kraju i upatrując szansę porozumienia się z obozem białych, zrealizował część zgłaszanych żądań polskiego społeczeństwa. Wprowadził mianowicie nową ustawę szkolną, przymusowe oczynszowanie chłopów i równe prawa dla ludności żydowskiej. Z drugiej strony, by sparaliżować działalność organizacji spiskowych, zarządził w połowie stycznia 1863 r. niespodziewany pobór do wojska rosyjskiego (tzw. brankę). Przygotowane zostały w tym celu imienne listy, obejmujące 12 tys. osób, podejrzanych o przynależność do organizacji patriotycznych. Władze pobór z premedytacją skierowały przeciwko szlachcie i mieszczaństwu z pominięciem ludności wiejskiej, co prowadziło do wybuchu powstania. Przed 22 stycznia 1863 roku Komitet Centralny Narodowy mianował 6. naczelników wojewódzkich: w województwie krakowskim Apolinarego Kurowskiego, w kaliskim Józefa Grekowicza, w mazowieckim Zygmunta Padlewskiego, w płockim Kazimierza Konrada Błaszczyńskiego, w podlaskim Walentego Lewandowskiego, w sandomierskim Mariana Langiewicza. Zalecał nie rozpoczynać działań wojennych z partiami mniejszymi niż 100 ludzi, nie kierować do włościan żadnych wezwań, zanim oddział nie osiągnie przepisanego stanu. Wszystkie miejscowe struktury konspiracyjne, jak też administrację zaborczą podporządkowano naczelnikom wojewódzkim. Koncepcje wojny partyzanckiej Różne koncepcje walk powstańczych przygotowywane były przez wojskowych przywódców Czerwonych. Jarosław Dąbrowski zakładał na początku zdobycie Twierdzy Modlin w celu przejęcia broni i amunicji oraz zajęcie Warszawy. Komitet Centralny Narodowy z Ludwikiem Mierosławskim przyjął plan zakładający koncentrację sił powstańczych w rejonie Podlasia i w Łomżyńskim i rozwój działań w kierunku wschodnim i północno-wschodnim w celu odcięcia sił rosyjskich w Polsce od Cesarstwa oraz zajęcie największych twierdz (Modlin, Warszawa, Dęblin). Zygmunt Sierakowski zakładał, że siły powstańcze konsolidowałyby się zaczynając od formowania małych oddziałów, by docelowo utworzyć silne kolumny. Cały kraj miał być podzielony na 5 okręgów. Zygmunt Padlewski planował, że w dniu ogłoszenia branki zdobyte zostaną twierdze w Modlinie i Płocku oraz powstaną 3 silne korpusy atakujące w kierunku Litwy i Ukrainy. Bieg wydarzeń zmusił Padlewskiego do przyjęcia planów Sierakowskiego z ograniczeniem działań na terenie Królestwa. Zrezygnowano także ze zdobywania Modlina na rzecz Płocka. Powstanie na wschodnich rubieżach I Rzeczypospolitej miało zaświadczyć o aspiracjach Polaków do odzyskania granic historycznych. W ramach solidarności międzynarodowej, pod hasłem za wolność naszą i waszą zamierzano przerzucić płomień powstania do Wielkiego Księstwa Finlandii, nad Wołgę i na Kaukaz. Przebieg powstania Wybuch powstania 16 stycznia 1863 roku Komitet Centralny Narodowy wystąpił jako Tymczasowy Rząd Narodowy i wydał odezwę, w której ogłosił w całym kraju stan wyjątkowy, zalecając samoobronę poborowym i skupienie się narodu wokół władzy narodowej. W każdym województwie ustanowił naczelników wojskowych, którym w czasie powstania miały podlegać wszystkie władze lokalne. Komisarzem wojskowym województwa kaliskiego został Józef Grekowicz, krakowskiego Apolinary Kurowski, mazowieckiego Zygmunt Padlewski, płockiego Kazimierz Konrad Błaszczyński, podlaskiego Walenty Lewandowski, sandomierskiego Marian Langiewicz. 19 stycznia KCN podjął uchwałę o powołaniu Ludwika Mierosławskiego na dyktatora powstania. 20 stycznia Tymczasowy Rząd Narodowy powołał swój organ zastępczy Komisję Wykonawczą Rządu Narodowego w Warszawie, pod kierownictwem naczelnika miasta Stefana Bobrowskiego. Ponieważ władze rosyjskie zarządziły brankę na prowincji na 25 stycznia, wybuch powstania wyznaczony został na noc z 22 na 23 stycznia. Plan zakładał opanowanie Płocka, gdzie miał się ujawnić Rząd Narodowy. Członkowie rządu wyjechali 22 stycznia do Kutna, stacji Kolei Warszawsko-Bydgoskiej niedaleko od Płocka. Jednak stan tymczasowy uległ utrwaleniu i powstaniem w początkowym okresie z konieczności kierowała Komisja Wykonawcza w Warszawie. W styczniu 1863 w Królestwie Polskim stacjonowała 100 tysięczna armia rosyjska. Pod rozkazami jej dowódcy gen. Eduarda Andriejewicza Ramsaya pozostawało 5 dywizji piechoty, w tym gwardyjska, 1 dywizja jazdy, sześć brygad artylerii (176 dział), 9 pułków kozackich i oddziały pomocnicze. Zamierzona „branka” do wojska została jednakże zbojkotowana i 22 stycznia wybuchło zbrojne powstanie ogłoszone manifestem przez Tymczasowy Rząd Narodowy. KCN dekretami uwłaszczył chłopów i obiecał ziemię bezrolnym uczestniczącym w walce. Planowane przez czerwonych na wiosnę powstanie zostało więc znacznie przyspieszone, nie było jeszcze należycie przygotowane, powstańcom brakowało broni i amunicji, kierownictwo powstania było niejednolite i skłócone. W reakcji na wybuch powstania wielki książę Konstanty Mikołajewicz Romanow przywrócił stan wojenny, zawieszony w drugiej połowie 1862 roku, reaktywował naczelników wojennych, uprawnionych do powoływania sądów wojenno-polowych, działających w trybie „skróconym”, zatwierdzających wydawane przez nie wyroki śmierci. Wydał rozkaz koncentracji mniejszych garnizonów rosyjskich, tak by załoga żadnego nie była mniejsza niż 2 bataliony piechoty. Zamierzano w ten sposób uniknąć dalszych ataków na zbyt słabe posterunki rosyjskie, by później móc sformować kolumny ruchome, które miały przejść do działań ofensywnych przeciwko powstańcom. Wieść o wybuchu powstania hrabia Aleksander Wielopolski skwitował słowami: wrzód pękł, był przekonany że powstanie uda się stłumić w ciągu kilku tygodni i można będzie powrócić do dzieła reform. W czasie tej operacji wojska rosyjskie opuściły 14 miast powiatowych (na 39). Powstańcom udało się skutecznie zakłócić łączność. Dopiero 1 lutego przywrócono komunikację na linii Kolei Warszawsko-Petersburskiej. W pierwszych dniach powstania powstańcy uderzyli na rosyjskie garnizony w województwach: mazowieckim, podlaskim, augustowskim, płockim, lubelskim i sandomierskim. Wystąpienia powstańcze 21–25 stycznia miały miejsca w Małkini, Stelmachowie, Sokołowie, Łukowie, Białej Podlaskiej, Kodniu, Łomazach, Hrubieszowie, Kraśniku, Szydłowcu, Suchedniowie, Bodzentynie. Jednak większość ataków, z powodu słabego uzbrojenia, została odparta, a powstańcy zaczęli organizować obozy, w których szkolono ochotników. W Węgrowie Jan Matliński i Władysław Jabłonowski zebrali 3500 żołnierzy, w Siemiatyczach Władysław Cichorski zgromadził 3 tys. ludzi, obóz Apolinarego Kurowskiego w Ojcowie liczył 2,5 tys. żołnierzy, w Wąchocku Marian Langiewicz zebrał 1,4 tys. żołnierzy, w Janowie Roman Rogiński zgromadził 1 tys. ludzi. Od kilkuset do tysiąca ludzi liczył oddział Józefa Konstantego Ramotowskiego „Wawra” działający w północno-wschodniej Polsce (Łomża – Augustów). Józef Oxiński w Uniejowie dysponował 250 żołnierzami, podobne liczebnie oddziały mieli Władysław Kononowicz, Władysław Stroynowski, Józef Sawicki, Kazimierz Mielęcki, Antoni Zdanowicz. Działania wojenne Po serii starć na początku powstania wojskom powstańczym udało się opanować szosę brzeską i linię kolei petersburskiej, przerywając tym samym łączność Królestwa Polskiego z Imperium Rosyjskim. Tymczasowy Rząd Narodowy (Oskar Awejde, Jan Maykowski i Karol Mikoszewski) początkowo przewidywał, iż wodzem powstania zostanie operujący w województwie płockim Zygmunt Padlewski, jednak niepowodzenia tego ostatniego spowodowały, że dyktatorem powstania mianowano przebywającego w Paryżu Ludwika Mierosławskiego (26 stycznia). W tym czasie ukazywały się powstańcze pisma „Strażnica” i Wiadomości z Pola Bitwy. W instrukcjach dla powstańczych oddziałów zalecano, by unikać walk z większymi jednostkami nieprzyjaciela, nakazywano utrudnianie komunikacji oraz odbijanie jeńców i rekrutów. Bobrowski, w celu rozszerzenia zasięgu powstania, ogłosił odezwy Do braci Litwinów i Do braci Rusinów, w których wzywał do powszechnej insurekcji. Na Wołyniu operował oddział kawalerii Edmunda Różyckiego, skutecznie nękając podjazdami tamtejszy korpus rosyjski. Powstanie uzyskało trwały punkt oparcia na żytomierszczyznie. Chcąc rozszerzyć powstanie za Bug oddziały powstańcze Romana Rogińskiego, Pawła Lewandowskiego, Władysława Cichorskiego i Jana Matlińskiego przeprowadziły koncentrację w Siemiatyczach, skąd jednak zostały wyparte 7 lutego po ataku kilku kolumn rosyjskich na miasto. 17 lutego Mierosławski przekroczył granicę zaboru rosyjskiego, jednak po dwóch przegranych bitwach pod Krzywosądzem 19 lutego i pod Nową Wsią 21 lutego wrócił do Paryża. Ponownie wrócił do Polski po dwóch tygodniach, lecz nie utrzymał już stanowiska dyktatora powstania. Zgrupowanie Mariana Langiewicza, połączone z partią Antoniego Jeziorańskiego wyrwało się 24 lutego 1863 roku z okrążenia przez 3 kolumny wojsk rosyjskich w czasie bitwy pod Małogoszczem. Langiewicz zbliżył się ku granicy galicyjskiej, skąd spodziewał się nadejścia posiłków. 4 marca odparł Rosjan w bitwie pod Pieskową Skałą, a 5 marca z powodzeniem zaatakował ich pod Skałą. 6 marca przybył do Goszczy, 16 km od Krakowa. Po akcesie białych do powstania, 11 marca Langiewicz ogłosił swoją dyktaturę, co uznał Komitet Centralny Narodowy. Zachowując dla siebie naczelne kierownictwo spraw wojskowych powstania, dyktator powierzył zarząd spraw cywilnych umocowanemu przez siebie Rządowi Narodowemu Cywilnemu, który miał działać pod jego kontrolą zwierzchnią. 12 marca ogłosił dekret, którego artykuł 8. rozwiązywał wszelkie dotychczas istniejące władze cywilne i wojskowe krajowe jakiegokolwiek pochodzenia. Tego samego dnia rozwiązała się Dyrekcja Wiejska białych przekazując swoją władzę Rządowi Narodowemu Cywilnemu, oddając mu do dyspozycji naczelników wojewódzkich organizacji białej. Tymczasowy Rząd Narodowy wbrew zamierzeniom białych nie rozwiązał się. Odezwę Langiewicza ogłoszono w Warszawie wraz z komentarzem, że Tymczasowy Rząd Narodowy dotychczasową swoją władzę składa w jego ręce i wzywa cały naród do posłuszeństwa dyktatorowi... W części kraju zajętej przez nieprzyjaciela z upoważnienia dyktatora rozkazy i rozporządzenia wydawać będzie Komisja Wykonawcza. Członkami tajnej Komisji Wykonawczej mieli zostać dotychczasowi członkowie Tymczasowego Rządu Narodowego. Siły Langiewicza liczyły wówczas ok. 3 tys. powstańców, ku którym skierował się główny napór wojsk rosyjskich. 17 marca powstańcy pobili Rosjan w bitwie pod Chrobrzem, 18 marca Langiewicz stoczył krwawą bitwę pod Grochowiskami, gdzie utrzymał swoje pozycje. 19 marca po przekroczeniu granicy z Galicją został przez Austriaków aresztowany. Dyktatury Langiewicza nie uznawał czerwony generał Ludwik Mierosławski, który stworzył ze skupionych wokół siebie doradców coś w rodzaju gabinetu dyktatury styczniowej. Po aresztowaniu Langiewicza, w ogólnym zamęcie François de Rochebrune ogłosił się z poparciem stronników Mierosławskiego samozwańczym głównodowodzącym armii powstania w Polsce. 21 marca Langiewicz przekazał z aresztu w Tarnowie rozkaz dzienny z oświadczeniem, że nie zrzeka się swej władzy, a do chwili uwolnienia przekazuje ją Tymczasowemu Rządowi Narodowemu. Tego samego dnia przebywający w Krakowie Stefan Bobrowski wydał odezwę, głoszącą, że w związku z upadkiem dyktatury Langiewicza władzę naczelną narodową z powrotem obejmuje Tymczasowy Rząd Narodowy i jest jedyną prawnie ukonstytuowaną władzą krajową oraz przywrócił rozwiązaną przez Langiewicza czerwoną Radę Naczelną Galicyjską. Dotychczasowy Dyrektor Wydziału Wojny gen. Józef Wysocki został naczelnikiem sił zbrojnych województwa lubelskiego i ziem ruskich. 26 marca nowym zwierzchnikiem tego wydziału został mianowany gen. Ignacy Kruszewski a jego szefem sztabu Władysław Bentkowski. Po kilku tygodniach – w marcu – do powstania przyłączyli się „biali”, przejmując zresztą w krótkim czasie kierownictwo powstania. Stało się to po śmierci przywódców „czerwonych” Stefana Bobrowskiego (w pojedynku) i Zygmunta Padlewskiego, rozstrzelanego przez Rosjan. Naczelne dowództwo wojsk powstańczych sprawowali kolejno: gen. Ludwik Mierosławski, gen. Marian Langiewicz i Romuald Traugutt. Ogromna większość polskich urzędników administracji Królestwa Polskiego wykonywała potajemnie rozkazy Rządu Narodowego. 9 czerwca 1863, w biały dzień, polski personel Banku Polskiego na placu Bankowym w Warszawie przekazał powstańcom, dowodzonym przez Aleksandra Waszkowskiego depozyty Kasy Głównej Królestwa w wysokości 3,6 miliona złotych, 500 tysięcy rubli i wielu listów zastawnych. 19 września 1863 dokonano nieudanego zamachu, na namiestnika Królestwa Polskiego gen. Fiodora Berga z inspiracji członka Rządu Narodowego i naczelnika wojskowego miasta stołecznego Warszawy Ignacego Chmieleńskiego. Władze i administracja Władze powstańcze uznały, że powstało „tajemne” państwo polskie w granicach Rzeczypospolitej sprzed rozbiorów. 28 marca 1863 roku Tymczasowy Rząd Narodowy ogłosił opracowany wcześniej Regulamin władz administracyjnych w byłym Królestwie Kongresowym. Akt ten przywracał (z małymi zmianami) podział administracyjno-terytorialny Królestwa Polskiego z 1816 roku na 8 województw i 39 powiatów. Na czele zarządu cywilnego województwa postawiono mianowanych przez Rząd Narodowy naczelników cywilnych. Do ich kompetencji należało: wykonywanie aktów rządowych, ściąganie podatków w województwie, administracja miast, czuwanie nad opinią publiczną, opieka nad rodzinami powstańców, utworzenie i utrzymywanie poczty obywatelskiej, przygotowanie i dostarczanie prowiantu i zaopatrzenia dla walczących oddziałów. Naczelnicy cywilni województwa mianowali naczelników powiatowych, wykonujących ich rozkazy. Do ich obowiązków należało prowadzenie list osób opodatkowanych podatkiem narodowym, kontrola skarbowa, prowadzenie spisu gmin, w których ogłoszono uwłaszczenie, dystrybucja dostaw wojennych, prowadzenie list osób wrogo nastawionych do powstania, utworzenie i utrzymywanie stałej komunikacji powstańczej w powiecie. W każdym powiecie tworzono Komitet Pomocniczy do spraw skarbu i dostaw dla wojska, na którego czele stał naczelnik powiatowy, z którego inicjatywy powoływano też Komitet Niewiast Polskich, sprawujący opiekę nad rodzinami powstańców. Powołano naczelników miast, stojących na czele zarządu miejskiego, mianowanych przez naczelników cywilnych województw a pozostających pod rozkazami naczelników powiatów (z wyjątkiem stolicy). W celu sprawowania kontroli nad wszystkimi organami władz w województwach powołano komisarzy rządowych. 22 czerwca 1863 Rząd Narodowy określił kompetencje komisarzy wojskowych. Do ich kompetencji należało rozstrzyganie sporów pomiędzy organami władz wojskowych i cywilnych. Sprawy wojskowe pozostawiono wyłącznie naczelnikom wojennym. Dekret z 23 czerwca głosił, że władza wojskowa względem cywilnej jest wzywająca, a nie rozkazująca. Pośrednikami pomiędzy tymi władzami mieli być organizatorzy wojskowi w województwach, powiatach i okręgach. 2 czerwca 1863 Rząd Narodowy (czerwonych prawników) powołał w każdym powiecie i w Warszawie trybunały rewolucyjne, do sądzenia spraw politycznych. Wojskowi pozostający w służbie czynnej podlegali jednak tylko sądom wojennym. Rząd Narodowy (wrześniowy) dekretem z 14 października 1863 roku zniósł urzędy wojewódzkich komisarzy rządowych, naczelników cywilnych i organizatorów wojskowych, powołując urząd komisarza pełnomocnego o nieograniczonej władzy cywilnej. Naczelnikom powiatowym podporządkowano wojskowych organizatorów powiatowych. 15 grudnia 1863 roku Rząd Narodowy (Romualda Traugutta) wydał dekret reorganizujący wojska narodowe. Zlikwidował podział terytorialny wojsk powstańczych na województwa i oddziały oraz naczelników wojskowych województw. Wprowadził podział armii powstańczej na cztery korpusy (I,II,III i IV) dzielące się na dwie lub trzy dywizje (noszące nazwy województw), pułki (posiadające numery w ramach KP do 1 do 12 oraz nazwę powiatu), bataliony i kompanie piechoty oraz dywizje, pułki i szwadrony kawalerii. I Korpus Powstańczy pod dowództwem Gen. Michała Kruk-Heydericha działający w Lubelskim i Podlaskim, II Korpus Powstańczy pod dowództwem Gen. Józefa Hauke-Bosaka działający w Krakowskim, Sandomierskim i Kaliskim, III Korpus Powstańczy pod dowództwem Płk. Jana Koziełł-Skały działający w Augustowskim, IV Korpus Powstańczy bez własnego dowództwa, złożony z samodzielnych dywizji: Mazowieckiej i Płockiej. Dyktatorzy powstania Ludwik Mierosławski (od 17 lutego do 11 marca 1863) Marian Langiewicz (od 11 marca do 18 marca 1863) Romuald Traugutt (od 17 października 1863 do 10 kwietnia 1864) – nieformalnie Powstanie 1863-1864 było najdłużej trwającym zrywem niepodległościowym w epoce porozbiorowej. Do walki wciągnęło wszystkie warstwy społeczeństwa, odcisnęło się silnie na ówczesnych stosunkach międzynarodowych, a wreszcie spowodowało ogromny przełom społeczny i ideowy w dziejach narodowych, co wywarło decydujący wpływ na rozwój nowoczesnego społeczeństwa polskiego. Osłabienie Rosji po klęsce w wojnie krymskiej doprowadziło do liberalizacji jej polityki wewnętrznej. Nadzieje na szersze koncesje car Aleksander II w 1856 r. przeciął słowami „żadnych marzeń”. Patriotyczne kręgi liberalno-konserwatywne, głównie ziemiańskie, skupione wokół Andrzeja Zamoyskiego, liczyły na przywrócenie w Królestwie Polskim statusu konstytucyjnego sprzed 1830 r., natomiast demokratyzujące środowiska młodzieży i części mieszczaństwa, ośmielone osłabieniem Rosji i zwycięstwem włoskiego ruchu narodowego, wysuwały hasła niepodległościowe. Pierwsi jako umiarkowani zyskali nazwę „białych”, drudzy „czerwonych”. Najważniejszym problemem była „kwestia włościańska”, czyli likwidacja pańszczyzny i uwłaszczenie chłopów. Koła ziemiańskie godziły się na uwłaszczenie za odszkodowaniem, zaś ruch demokratyczny żądał uwłaszczenia bezwarunkowego, widząc w tym warunek zwycięskiego powstania przeciw Rosji. Namioty żołnierzy rosyjskich na Placu Zamkowym w Warszawie po wprowadzeniu stanu wojennego w Królestwie Polskim w 1861 roku W 1860 r. czerwoni zainicjowali manifestacje religijno-patriotyczne. Jednocześnie konsolidowały się młodzieżowe kółka konspiracyjne. Zaatakowanie przez wojsko rosyjskie 27 lutego 1861 manifestacji w rocznicę bitwy grochowskiej przyniosło pierwsze krwawe ofiary: na pl. Zamkowym padło pięciu zabitych. Władze w obawie przed spontanicznym wybuchem walk zgodziły się na przyjęcie petycji z żądaniem zmiany systemu rządów, którą Aleksander II określił jako zuchwalstwo, ale ostatecznie zgodził się na desygnowanie Aleksandra Wielopolskiego na stanowisko dyrektora Komisji Wyznań Religijnych i Oświecenia Publicznego i zapowiedział utworzenie Rady Stanu oraz samorządu miejskiego i powiatowego. Te ustępstwa nie powstrzymały manifestacji. 8 kwietnia 1861 r. od kul Rosjan padło 200 zabitych i około 500 rannych. W Warszawie wprowadzono stan wojenny, rozpoczęły się brutalne represje, organizatorów manifestacji w Warszawie i Wilnie deportowano w głąb Rosji. Przyspieszyło to konsolidację konspiracji: 17 października 1861 utworzony został Komitet Ruchu (Miejski), a w czerwcu 1862 Komitet Centralny Narodowy. KCN kierował Organizacją Narodową, która tworzyła struktury tajemnego państwa polskiego. W planach KCN było powstanie nie wcześniej niż na wiosnę 1863 r. Jednakże „branka” do armii rosyjskiej w połowie stycznia 1863, którą prowokacyjnie zaplanował Wielopolski, zmusiła KCN do wezwania do powstania w nocy z 22 na 23 stycznia 1863 r. Manifest oraz dekrety Rządu Narodowego ogłaszały bezwarunkowe uwłaszczenie chłopów oraz walkę z Rosją o niepodległą, demokratyczną Polskę w granicach przedrozbiorowych. W styczniu 1863 powstanie obejmowało Królestwo Polskie, w lutym rozszerzyło się na Litwę, w kwietniu i maju sięgnęło okolic Dynaburga i Witebska oraz guberni kijowskiej i wołyńskiej. Z Galicji i zaboru pruskiego napływali ochotnicy, broń i zaopatrzenie. Przybyli też ochotnicy z Włoch, Węgier, Francji, a także Rosji. Najpoważniejszym zawodem była bierna postawa chłopów. Dekret uwłaszczeniowy bez wcześniejszej ideowej agitacji nie odegrał roli mobilizacyjnej, jednakże w rejonach opanowanych przez polskie oddziały udział chłopów stopniowo wzrastał. Ochotnicy pochodzili z ludu miejskiego, szlachty zaściankowej, robotników, inteligencji, młodzieży gimnazjalnej i studenckiej. Późną wiosną i latem 1863 walczyło do 35 tys. powstańców, mając przeciwko sobie w samym tylko Królestwie 145 tys. Rosjan. Tajemnym państwem polskim kierował RN. Podlegała mu cywilna i wojskowa organizacja terenowa. Powstańczą dyplomacją z centralą w Paryżu kierował Władysław Czartoryski. Wybuch walk, a zwłaszcza to, iż Rosjanie już w pierwszych dniach nie stłumili „ruchawki poborowych”, zaskoczył stolice zachodnie, a opinia publiczna zareagowała sympatią dla Polaków. W Paryżu, Londynie i Wiedniu, a także w Petersburgu wiedziano, że kryzys może przekształcić się w nową wojnę z Rosją. Dyplomacja rosyjska twierdziła, iż powstanie to jej sprawa wewnętrzna, a ruch polski wymierzony jest w porządek europejski. Jednakże ujawnienie rosyjsko-pruskiej konwencji z 8 II 1863 o solidarnej walce z Polakami umiędzynarodowiło powstanie i umożliwiło mocarstwom zachodnim przejęcie inicjatywy dyplomatycznej – przede wszystkim dla własnych celów. Napoleon III, owładnięty ideą oparcia granic na Renie, skierował atak polityczny przeciw Prusom, dążąc do sprowokowania wojny, i zabiegał o sojusz z Austrią. Wielka Brytania nie zamierzała dopuścić do wojny Francji z Prusami, blokowała możliwość sojuszu francusko-austriackiego i dążyła do rozbicia porozumienia francusko-rosyjskiego. Austria rywalizowała z Prusami o prymat w Niemczech, ale odrzuciła francuskie oferty sojuszu, by nie wspierać Napoleona III kosztem interesów niemieckich. O militarnej pomocy, na którą liczyli Polacy, nie mówiono, choć Napoleon III zachęcał do kontynuowania powstania. Francja, Anglia i Austria uzgodniły koncepcję dyplomatycznej interwencji w obronie praw Polaków i w kwietniu wystosowały noty utrzymane jednak tylko w tonie perswazji. RN spodziewał się, że rozwój powstania będzie popychał mocarstwa do konfliktu zbrojnego. Toteż polskie akcje dyplomatyczne zmierzały do skłonienia Francji, Anglii i Austrii do militarnego wsparcia Polski. Podkreślano zwłaszcza, że odbudowa niepodległej Polski jest warunkiem zbudowania trwałego pokoju w Europie. Petersburg widząc, że nie grozi nowa wojna, pozostawiał drzwi otwarte do negocjacji, ale zdecydowanie negował prawo mocarstw do interwencji. W czerwcu 1863 mocarstwa zachodnie sformułowały warunki: amnestii dla powstańców, utworzenia przedstawicielstwa narodowego i rozszerzenia koncesji autonomicznych w Królestwie, konferencji sygnatariuszy traktatu 1815 r., a na czas jej trwania zawieszenie broni. I tym razem było to dalekie od polskich oczekiwań. Liczono jednak, że odrzucenie tych żądań skłoni Francję, Anglię i Austrię do stanowczych kroków, w tym do uznania Polaków za stronę walczącą. Aleksander II i jego ministrowie, świadomi ryzyka wojny, ale pewni poparcia społeczeństwa, odrzucili noty mocarstw. Francja i Anglia uznały to za obelgę, jednak nie odważyły się na podjęcie wyzwania. Ten brak stanowczości pozwolił Rosji na przeciąganie negocjacji do sierpnia, a następnie ich zerwanie we wrześniu, kiedy groźba wojny z Zachodem minęła. „Walka powstańcza” obraz Michała Elwiro Andriolli Fiasko interwencji przesądzało o politycznej klęsce powstania. Polacy mogli ze zmiennym szczęściem walczyć z wojskami rosyjskim, ale nie mieli szans na ostateczny sukces. Klęską zakończyła się kampania gen. Zygmunta Sierakowskiego na Litwie (IV-V 1863), a on sam został stracony w Wilnie. Powstanie na ziemiach litewskich i białoruskich trwało wprawdzie do 1864 r., ale były to tylko działania partyzantki leśnej. Katastrofę przyniosła próba powstania na Kijowszczyźnie w maju 1863: chłopi wymordowali oddział młodzieży uniwersyteckiej. Jedynie na Wołyniu płk Edmund Różycki odniósł kilka zwycięstw, ale musiał wycofać się do Galicji, co kończyło walki powstańcze na Ukrainie. Objęcie władzy przez Romualda Traugutta 17 X 1863 podtrzymało walkę, a reorganizacja powstańczych zmierzała do ofensywy wiosną 1864 w oczekiwaniu na wojnę europejską. Zimą 1864 działania trwały głównie w południowej części Królestwa, graniczącej z Galicją, skąd docierała pomoc. W końcu grudnia 1863 na Lubelszczyźnie rozbity został oddział gen. Kruka-Heydenreicha. Najsilniejszym ośrodkiem powstańczym pozostał rejon Gór Świętokrzyskich, gdzie dowodził gen. Bosak, lecz jego zgrupowanie poniosło 21 lutego klęskę, co zapowiadało już kres powstania zbrojnego. Austria wprowadziła 29 lutego stan wojenny w Galicji, a 2 marca władze carskie ogłosiły uwłaszczenie chłopów w Królestwie Polskim: te dwa fakty przekreśliły koncepcję Traugutta rozwinięcia powstania z wykorzystaniem pospolitego ruszenia w zaborze rosyjskim i pomocy z Galicji. W kwietniu 1864 Napoleon III wycofał się z wspierania sprawy polskiej, a W. Czartoryski pisał do Traugutta: „Jesteśmy sami, pozostaniemy sami.” Aresztowania szczerbiły ogniwa tajemnego państwa polskiego, inni zagrożeni ujęciem uchodzili za granicę. Traugutt pozostał do końca: został aresztowany w nocy z 10 na 11 kwietnia. Stracenie 5 sierpnia 1864 na stokach Cytadeli członków ostatniego RN: Traugutta, Antoniego Jeziorańskiego, Rafała Krajewskiego, Józefa Toczyskiego i Romana Żulińskiego, symbolicznie zamykało powstanie. Do grudnia 1864 wymykał się policji Aleksander Waszkowski, powstańczy Naczelnik Warszawy, a ujęty podzielił w lutym 1865 los setek straconych. „Kryjaki”, jak ks. Stanisław Brzózka na Podlasiu, trwali do wiosny 1865. W czasie powstania wojska rosyjskie stosowały odpowiedzialność zbiorową wobec mieszkańców wspierających polskie oddziały. Szczególnie krwawymi represjami na Litwie zapisał się M. Murawiew, który zasłużył na przydomek „Wieszatiel”. Przez polskie szeregi przeszło ponad 50 tys. ludzi. Na obszarze objętym powstaniem od Prosny po Dźwinę i Dniepr stoczono nie mniej niż 1200 bitew i potyczek, zginęło blisko 20 tys. powstańców, Rosjanie wykonali przynajmniej 669 wyroków śmierci, na zesłanie, nie licząc tysięcy karnie wcielonych do wojska, wywieziono 38 tys., z czego ok. 20 tys. na Syberię, w tym 4 tys. na katorgę. Na emigracji znalazło się około 10 tys. powstańców, których część po kilku latach osiadła w Galicji. Konfiskaty majątków i wysokie kontrybucje dotknęły ziemiaństwo, zwłaszcza na Litwie. Powstanie styczniowe wywołało falę antypolskiego szowinizmu w społeczeństwie rosyjskim. Umocniło to kurs reakcji i represji, unifikacji administracyjnej Królestwa z Cesarstwem, rusyfikacji ziem polskich, tłumienia życia politycznego i społecznego. Konflikty między mocarstwami w okresie interwencji dyplomatycznej zaciążyły na układzie sił na arenie międzynarodowej. Sprawa polska na 50 lat zepchnięta została ze sceny międzynarodowej. Klęska i represje w zaborze rosyjskim wywołały ostrą krytykę powstania ze strony kół konserwatywno-ugodowych, z drugiej zaś strony do tradycji roku 1863 nawiązywał odradzający się ruch niepodległościowy. Powstanie styczniowe wywarło wielki wpływ na kształtowanie się świadomości narodowej mas ludowych oraz postaw i programów politycznych przed 1918 r. prof. Jerzy Zdrada Pełna wersja niniejszego tekstu dostępna jest w książce „Węzły pamięci niepodległej Polski”, którą wydało Muzeum Historii Polski. Ilustracja w tle: Artur Grottger, Bitwa, grafika z cyklu Polonia, 1863, domena publiczna.

królestwo polskie przed wybuchem powstania styczniowego